دکتر محمد الله اکبری؛ مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام، عضو هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر و نویسنده،عضو شورای علمی دانشنامه حج و حرمین شریفین در گفت و گو با خبرنگار قدس آنلاین از دستاوردهای آموزه های تمدن ساز امام صادق(ع) می گوید.

*خدمات علمی امام صادق(ع) چه تصویری از اسلام در دنیا بوجود آورد؟

درباره ویژگی های فرهنگی مدینه در دوره امام باید گفت که مدینه شهری با گرایش به شیخین، مقلد و نقل گرا و علاقه مند به شعر بود. بیشتر ساکنین آن عرب بودند. به همین دلیل وجود شخصیتی مانند امام صادق(ع) برای آنان خیلی قابل استفاده نیست زیرا آنها عادت کرده بودند که در مورد پدیده ها، احکام و عقاید سوالی نپرسند، فرهنگ حاکم بر شهر مقلدانه است نه مجتهدانه. بنابراین فرهنگ مردم مدینه نسبت به مردم خراسان و کوفه بسیار متفاوت است. به همین دلیل امام صادق(ع) در این شهر غریب است و به راحتی کسی را نمی یافت که بخواهد به او علم بیاموزد از طرف دیگر مدینه شهر پیامبر و صحابه است. فرزندان صحابه و عالمان در مدینه حضور دانرد و از نظر مردم مدینه، امام صادق(ع) یکی از عالمانی است که در مدینه زندگی می کند و گاهی برای پاسخ پرسشهای خود به امام مراجعه می کردند. گویا نوعی قطع ارتباط نانوشته بین حاکم شهر و مردم با امام صادق بوجود آمده است.

نیمی از دوره سی و پنج ساله امامت امام صادق(ع) در دوره بنی امیه و نیمی دیگردر زمان بنی عباس سپری شد. دوره بنی امیه فضای علمی جامعه بسیار بسته و عقیده حاکم برجامعه جبرگرایانه است به همین دلیل مردم پرسشی ندارند و فضای خلاقانه ای در حوزه علم وجود ندارد. خطیبان جمعه مردم را در خمودگی فکری فرو برده و به سازش راضی کردند. این درحالی است که بنی عباس سی سال تبلیغ فکری و فرهنگی می کنند تا مردم را نسبت به شرایط حاکم آگاه و راضی به شورش کنند. در اوایل سال 132 هجری شورش عباسیان که به کمک مردم خراسان رخ داد، به تاسیس حکومت آنها ختم شد. انقلاب عباسیان، یک انقلاب فکری و فرهنگی و شکست سپر فولادی جبر گرایی بود و نگاه مردم را به مسایل فرهنگی تغییر داد. نتیجه این پدیده این شد که جمع زیادی از مردم خراسان در کوفه، مدینه، بصره و بغداد ساکن شدند. همچنین ورود اندیشه ها و افکار جدید از مسلمان و غیر مسلمان توسعه یافت. نهضت ترجمه از متون مصر، ایران، یونان، هند و ... آغاز شد. علاوه بر متون، علمای ملل وارد جغرافیای اسلامی شدند. جامعه با فرهنگ و اندیشه جدید روبرو است و نوع پرسشگری مردم نیز تغییر کرده است. این فضا باعث شد تا در شش سال اول حکومت عباسی که هنوز جو اختناق سیاسی حاکم نشده است،  رفت و آمد برای پرسش های علمی به منزل امام بیشتر شود.امام با نوآموزان، اندیشه های جدید و اندیشمندانی که وارد فضای علمی اسلامی شده بودند ارتباط برقرار می کنند.

*بعد از گذشت دوران اولیه حکومت بنی عباس و آغاز ایام اختناق سیاسی آیا امام همچنان به فعالیت های علمی خود ادامه می دهندیا اینکه آن فضا ازبین می رود؟

امام در یک دوره بیست ساله فعالیت های خوبی به لحاظ علمی و فرهنگی انجام می دهند از طرف دیگر تغییر نگرش ها و سوالات مردم باعث می شود امام متناسب با آن تغییرات عمل کنند. اما در دوره ای که عباسیان قدرتمند شدند،  فعالیت های امام را کنترل می کند وبه همین دلیل رفت  و آمدها به منزل امام کمتر می شود.

فضای دیگری که امام برای ادامه فعالیت های علمی و فرهنگی خود از آن بهره می برند، سفر حج است. سفر حج برای امام صادق حکم مدرسه را داشت. اما در دوره 15 روزه سفر از مدینه تا مکه با مردمانی از سایر سرزمین ها دیدار کرده و از عدم محدودیت ها برای تبلیغ استفاده می برند. امام صادق(ع) چادری در منا برپا کرده و فضایی برای دیدارهای تبلیغی و علمی ایجاد می کردند.

*استراتژی علمی و فرهنگی امام در مواجهه با سیاستهای حاکم جامعه چگونه بوده است؟

بهره مندی از سفر حج در ایام اقتدار عباسیان یکی از راه های توسعه علمی است که عرض کردم. امام در این دوره بارها توسط خلفای عباسی به شهرهای انبار، کوفه، هاشمیه و بغداد احضار شدند.امام در این شهرها، گرچه در مراقبت حکومت هستند اما از فعالیت باز نمی ایستند. اکثر احادیثی که در علوم عقلی و تجربی از امام روایت شده در آن دو سالی که امام در کوفه (در دوره منصور عباسی) اقامت اجباری دارند. علت آن نیز حضور خراسانی ها در کوفه بود. زیرا سوالات عقلی و علمی از امام سوال می کردند. این اقامت موجب ایجاد ارتباط خراسانی ها با امام شد. علاوه بر مردم عادی و اهل علم، سیاستمداران ایرانی تبار حکومت عباسیان نیز قبل از حضور در محل کار، خدمت امام می رسیدند و از محضر او بهره می بردند و با فکر و حق امام صادق آشنا می شدند. این وضعیت باعث شد تا منصور عباسی احساس خطر کند و امام را به مدینه بازگرداند.بنابراین امام از هر فرصتی حتی سفرهای اجباری، یک تور علمی پدید می آوردند و از تهدیدها را به فرصت تبدیل می کردند.

راهبرد دیگر امام توسعه شبکه وکالتی بود که در دوره امام باقر ایجاد شده بود. امام صادق نمایندگان بسیاری در شهرهای مختلف داشتند که شبکه ارتباطی علمی و اقتصادی بود. این روش در دوره کنونی نیز توسط مراجع تقلید شیعه ادامه دارد.

* حضور اندیشمندان از مذاهب مختلف در محضر علمی امام چه نتیجه در توسعه علمی داشت؟

تغییر فضای فرهنگی و فکری در دوره عباسیان باعث شد، مردم به دنبال علم آموزی بروند. یکی از اقوامی که به علم آموزی هجوم آوردند ایرانی ها و خراسانی ها بودند. علت آن شرایطی بود که در دوره ساسانیان و سپس بنی امیه تجربه کرده بودند. در دروه ساسانی پان عامه مردم حث علم آموزی نداشتند، در دوره بنی امیه نیز تبعیض نژادی بر فضای جامعه حاکم بود و عرب بر عجم برتری داشت. بنابراین فضای فرهنگی دوره عباسی باعث شد تا ایرانیان برای علم آموزی از دیگران پیشی بگیرند. یکی از راهبردهای امام ارتباط با این افراد است که مشتاق فراگیری علوم بخصوص علم دینی هستند. نکته ای که نباید از غافل شد این است که شخصیت امام در مواجهه با اربابان مذاهب و اندیشمندان ملل دیگر بسیار انعطاف پذیر است. امام کسی را تخطئه نمی کند و در خانه اش را به روی کسی نمی بندند بلکه مراوده با این افراد را راهی برای نشر اندیشه و علوم خود می داند. دگر اندیشان و اندیشمندان ملل دیگر وقتی برخورد احترام آمیز و عالمانه امام را مشاهده می کردند آن را به مردم و پیروان خود منتقل می کنند.

*فعالیتهای علمی امام و نوع برخورد با ارباب مذاهب و اندشمندان دیگر ملل، در رونق تمدن نوپای اسلامی چه تاثیری داشت؟

با روی کارآمدن حکومت عباسی و تغییر فضای فکری و فرهنگی،علم آموزی، ابداع و اختراع مورد توجه مردم بخصوص ایرانیان قرار گرفت.وقتی فضای بسته جبرگرایی شکسته شد، فضای خلاقانه فکری بوجود آمد و روح تمدن در جامعه دمیده می شود.

امام نقش مهمی در توسعه علوم دینی و توسعه آن دارد. علوم دینی مانند کلام و فقه به برکت وجود امام صادق، رشد پیدا می کند. تا عصر پیشوای ششم شیعیان بین فقه شیعه و سنی تفاوت زیادی وجود ندارد و تنها تفاوت پیروان دو مذهب در امامت امیرالمومنین و خلافت بلافصل ایشان است. اما از دوره امام صادق به بعد مرزهای علمی، فقهی و عقیدتی مشخص و فضا برای توسعه کلام و اندیشه امام فراهم می شود. تبیین اصل امامت در این دوره به شکل ویژه ای صورت گرفت.گام دیگر امام این است که تلاش می کرد شاگردان و پیروانش را خلاق، مبتکر، اندیشمند ومجتهد تربیت کند. به همین دلیل بسیاری از شاگردان امام علاوه بر حوزه علم دین در بسترهای دیگر علمی مانند نجوم، فلسفه، علوم تجربی، پزشکی و ... وارد می شوند. این تلاش برای توسعه علمی موجب رونق تمدن شد. مکتب علمی امام صادق سکوی پرش تمدن اسلامی است.

* توجه به میراث علمی امام صادق در احیای تمدن اسلامی در دوره ما چه نقشی ایفا می کند؟

متاسفانه از سیره امام صادق فاصله زیادی داریم. برای نزدیک شدن به روش امام در تمدن سازی و توسعه علمی باید در دو مسیر و جهت روش و محتوا از امام الگو بگیریم.

در قسمت روش،  امام صادق آزاد اندیش است و آزاد اندیشی را ترویج می کند. امام به فکر و اندیشه یارانش زنجیر نمی بندد. زیرا تمدن وقتی تمدن می شود که دستاورد داشته باشد و دستاورد زمانی به دست می آید که اندیشه ها آزاد باشد.از جمله ویژگی های حضرت انعطاف پذیری است، به گونه ای که مراجعین در برخورد با امام فکر می کنند در برابر آنها تسلیم شده اند اما بعد با متانت مطالب صحیح را بیان می کند. گام بعدی تعامل با اربابان مذاهب و ادیان است. امام دیدار با آنها را فرصت نشر اسلام می بیند. امام تنگ نظر نیست، با اهل سنت تعامل دارد. مسئولیت پذیری اجتماعی را به پیروانش توصیه می کند، یارانش را به همزیستی مسالمت آمیز و کمک به مسلمان و غیر مسلمان دعوت می کند. از نظر امام انسان بودن ملاک کمک کردن است امام برای یاری رساندن به نیازمندان از دین و مذهب کسی نمی پرسد.

 اخلاق مداری، مهربانی با مردم، امانتداری، وفای به عهد و راستگویی را در برخورد با مردم از یارانش می خواهد. امام از پیروانش می خواهد طوری زندگی کنند که از نظر ساکنین شهر سرآمد اخلاق و انسانیت باشند.اگر امروز ما بخواهیم از امام برای احیا و توسعه تمدن الگو بگیریم باید انعطاف پذیر باشیم. با تنگ نظری، تکفیر و تخطئه نمی توان تمدن ساخت، تمدن با خلاقیت و آزاد اندیشی ساخته می شود.باید فضایی ایجاد کنیم که مهاجرت معکوس برای اندیشمندان و خلاقان فراهم شود. دایره خط قرمزی که امام ترسیم کرده محدود نیست.

مساله دیگر حفظ وحدت است که موجب اقتدار جامعه می شود. سیره امام بشدت همگرا است. امام صادق(ع) درسفر حج با مالک بن انس که از رهبران اهل سنت است در یک کجاوه نشسته اند. امام نمونه بارز وحدت و همگرایی است.

نکته دیگری توجه به محتوای علم امام است. متاسفانه غیر از حوزه فقه و کلام و اخلاقیات، میراث علمی امام صادق(ع) را در بسته در گنجینه نگه داشته ایم.به عنوان نمونه به یکی از دستورات اقتصادی امام اشاره می کنم. در سیره امام صادق نگه داشتن سکه و طلا برای افزایش سرمایه مردود است. امام یارانش را تشویق می کند تا سرمایه خود را برای تولید هزینه کنند در حالی که امروز حتی برخی از اهل علم نیز برای حفظ و افزایش سرمایه خود دلار و سکه پس انداز می کنند. در چنین جامعه ای اقتصاد کشور نابود می شود. امام حتی در حکومت اموی و عباسی سرمایه را از چرخه اقتصادی خارج نمی کند. تا علاوه بر تولید، شغل ایجاد شود و تجارت جامعه توسعه پیدا کند.